miasto w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Krzeszowice.
Krzeszowice istniały już w XIII w., a w 1286 r. zanotowano pierwszą wzmiankę o wsi: biskup krakowski Paweł z Przemiankowa nadał Fryczkowi Fretonowi z Bytomia przywilej lokowania sołectwa na prawie niemieckim, na terenie istniejącej wsi „Cressouicy”. Wkrótce powstała tu parafia. Do dziś zachował się kontrakt lokacyjny tej wsi. Odtąd przez długi okres Krzeszowice należały do biskupów krakowskich[1.1]. W XVI w. na terenie Krzeszowic działała duża papiernia, liczne młyny, olejarnie, browary, szabelnie, tkalnie, korzystające z energii rzeki. W 1555 r. Krzeszowice stały się własnością Stanisława Tęczyńskiego i weszły w skład tzw. hrabstwa tęczyńskiego. Kolejnymi właścicielami miejscowości drogą dziedziczenia zostawały wielkie rody magnackie: Opalińscy, Sieniawscy, Czartoryscy i Lubomirscy. W 1625 r. opisano po raz pierwszy miejscowe źródła wód siarczanych (proboszcz ks. Bernard Bocheński), cenione wówczas za ich właściwości leczące choroby skórne u bydła. W 1772 r., wojewoda ruski, książę August Czartoryski, ówczesny właściciel Krzeszowic uczynił z nich jedną ze swoich rezydencji. Sprowadził tam lekarza zdrojowego Jana Gotftyda Leonhardiego, który zainaugurował naukowe badania wód krzeszowickich, a w ich wyniku jako pierwszy podał sposoby stosowania wód siarczanych w praktyce lekarskiej. Kilka lat później, w 1778 r. książę August zbudował pierwsze łazienki, co zapoczątkowało karierę Krzeszowic jako uzdrowiska. Leżące przez stulecia w województwie krakowskim Krzeszowice w wyniku III rozbioru znalazły się w austriackiej Galicji. W latach 1809–1815 Krzeszowice stanowiły siedzibę powiatu w departamencie krakowskim Księstwa Warszawskiego. Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. objęły je granice Rzeczypospolitej Krakowskiej. Zbiegło się to z przejściem hrabstwa tenczyńskiego w ręce Artura Potockiego, wnuka księcia Augusta. Własnością Potockich Krzeszowice były do wybuchu drugiej wojny światowej. Nowy właściciel adaptował dawny lamus na pałac, zwany obecnie Starym. Epoka Rzeczypospolitej Krakowskiej to szczytowy okres popularności uzdrowiska. W latach 1855–1867 Krzeszowice (przyłączone w 1846 r., do Galicji) znów stanowiły siedzibę powiatu, w skład którego wchodziły także Psary i Lgota. W sierpniu 1914 r. z Krakowa przez Krzeszowice w kierunku Miechowa wyruszył drugi oddział Legionów, na czele z Komendantem Józefem Piłsudskim. W 1919 r. Krzeszowice znalazły się w województwie krakowskim odrodzonej Polski, a 01.01.1925 r. zostały gminą miejską.[1.2]. Trzy lata później krzeszowicki ośrodek leczniczy uzyskał status uzdrowiska. W czasie kampanii wojennej miasto poniosło duże straty i znacznie się wyludniło. Zniszczone zostały zabudowania uzdrowiska, a pałac został przebudowany i urządzony na letnią rezydencję generalnego gubernatora Hansa Franka. Z 18 na 19.01.1945 r. wkroczyły do Krzeszowic pierwsze oddziały Armii Czerwonej. Po wojnie miasto należało do województwa krakowskiego, a od 1999 r. — małopolskiego (powiat krakowski). O znacjonalizowany majątek Potockich (głównie Nowy Pałac z lat 50. XIX w.) toczy się spór prawny. W 2013 r. sąd administracyjny potwierdził prawa Potockich do rezydencji. W 2012 r. w mieście żyło ponad 10 tys. osób.
Pałac Potockich tzw. nowy - XIX-wieczna rezydencja Potockich położona w zachodniej części Krzeszowic, w pobliżu ulicy Ogrodowej w najwyższym punkcie tutejszego parku (290 m n.p.m.), nazywanej dawniej Górą Różaną. Inicjatorem powstania pałacu był w I. poł. XIX w. właściciel Krzeszowic Artur Potocki. Pierwsze dwa projekty rezydencji powstały jednak jeszcze na zamówienie ks. Izabeli Lubomirskiej pod koniec XVIII w. W 1819 Artur Potocki zamówił plan pałacu u Charles’a Perciera i Pierre’a François Louisa Fontaine’a – budowniczych nowej części Luwru w Paryżu, ale projekt ten – ze względu na wysokie koszty realizacji – przekraczał możliwości finansowe zamawiającego[3]. Potocki zamówił projekt u Karla Schinkla, zmarł jednak przed jego zrealizowaniem. Budowę przeprowadził dopiero jego syn Adam Józef Potocki według projektu Franciszka Marii Lanciego (w pewnym stopniu czerpiącego z założeń Schinkla), zamówionego przez jego matkę Zofię z Branickich. Pałac był niewielką rezydencją w stylu renesansu włoskiego. Zbudowany został na wzniesieniu. W jego skład wszedł dwupiętrowy budynek główny z czterema narożnymi wieżami oraz dodatkowe skrzydła zamykające dziedziniec. Od wschodu wzniesiono ośmioboczną oranżerię połączoną z pałacem galeryjką, a przed główną fasadą – południową – obszerny taras widokowy. We wnętrzach cenny był zwłaszcza gabinet umeblowany meblami gdańskimi połączony schodami wykonanymi w tym samym stylu z częścią mieszkalną (obecnie schody te znajdują się w budynku Collegium Maius UJ (Stuba Communis) w Krakowie). Piękna była również sala balowa, w której do dziś zachowała się cenna dekoracja stiukowa. Pałac posiadał 228 pomieszczeń (charakter mieszkalny miało ok. 100 sal na piętrach). W wielu z nich Potoccy zgromadzili wartościowe zbiory malarstwa, rzeźby (dla posągu Merkurego Thorvaldsena zbudowano specjalny, połączony z pałacem ośmioboczny pawilon), rzemiosła artystycznego (np. kolekcja pasów kontuszowych) i pamiątek historycznych. Pierwsze i drugie piętro stanowiło część mieszkalną rezydencji, natomiast na parterze znajdowały się mające charakter muzealno-reprezentacyjny sale francuskie, pawilon-oranżeria, biblioteka i wspomniany już pokój gdański. W latach 1872-1873 Juliusz Kossak namalował obraz Powrót ze spaceru konnego w Krzeszowicach, a w 1877 Przed pałacem w Krzeszowicach, na których uwidocznił wejście od strony tarasu widokowego. Krzeszowickie zbiory znacznie ucierpiały podczas okupacji. Tuż po zakończeniu II wojny światowej właściciele podjęli nieudaną próbę wywiezienia ocalałej ich części za granicę. Sprawie tej ówczesne władze nadały duży rozgłos propagandowy.
Park Miejski w Krzeszowicach - XIX-wieczny park Potockich położony w zachodniej części Krzeszowic, w pobliżu ulicy Ogrodowej na terenie parku stoi pałac Potockich oraz tzw. Stary Pałac. Park założony przez Adama Potockiego w 1849, z cechami typowego parku angielskiego, zaplanowany tak by z okna pałacu można było widać zamek Tenczyn. Zajmuje teren 12,43 ha. Stanowi bogate arboretum, rośnie w nim ponad 1500 drzew różnych gatunków pochodzenia krajowego i egzotycznego, w tym kilkadziesiąt szpilkowych. Główny akcent parkowi nadają dwie wydłużone polany widokowe, opadające łagodnie ze stoków wzgórza. Na jego terenie znajduje się 25 pomników przyrody z datą powołania 9 listopada 1967 (3 buki zwyczajne, 2 jesion wyniosły, 4 lipy wielkolistne, 2 topole czarne, miłorząb japoński, dąb szypułkowy, 5 platanów klonolistnych, klon polny, jarząb Mougeota, leszczyna pośrednia, tulipanowiec amerykański, dąb błotny i lipa drobnolistna). Na terenie parku znajduje się obszar Krzeszowice (Natura 2000), jako projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk, aktualnie obszar mający znaczenie dla Wspólnoty o powierzchni 39,8 ha. Utworzony został w celu ochrony kolonii rozrodczej nietoperzy (nocka orzęsionego) zlokalizowanej na terenie pobliskiego kościoła św. Marcina i okolicznych miejsca żerowania (Park Miejski, Aleja Spacerowa). Jest to kluczowa kolonia rozrodcza nocka orzęsionego – druga pod względem liczebności tego nietoperza w Polsce. Park został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.
Kamienny krzyż z płaskorzeźbą głowy Chrystusa - wyryty na nim napis głosi: O wy wszyscy / którzy idziecie przez drogę / obaczcie a przypatrzcie się / jeżeli iest boleść / jako boleść moia / Pamiątka jubileuszu ćwierćwiekowego / z roku MDCCCLI. Jak mówi tradycja w tym miejscu Józef Chłopicki i Katarzyna Potocka żegnali męża Katarzyny, Adama, aresztowanego w dniu 25 września 1851 roku przez władze austriackie za udział w wydarzeniach Wiosny Ludów.
Stary Pałac Potockich - piętrowy późnoklasycystyczny budynek położony na skraju parku Miejskiego w Krzeszowicach. Pałac to dawny lamus zaadaptowany przez Artura Potockiego w latach 1820-1822 na tymczasową rezydencję Potockich. W okresie budowy tzw. nowego pałacu zamieszkiwała w nim rodzina Potockich, a później wyżsi urzędnicy hrabstwa tęczyńskiego oraz m.in. Józef Chłopicki. Położony jest w zachodniej części Krzeszowic, przy ulicy Ogrodowej 1. Obecnie znajduje się w nim m.in. siedziba burmistrza miasta, Urząd Stanu Cywilnego, wydział organizacyjny UM. Na frontowej ścianie znajduje się tablica Olgi Drahonowskiej-Małkowskiej.
Pałac Vauxhall - najstarszy i jeden z najcenniejszych zabytków w Krzeszowicach, wybudowany w latach 1783–1786 według projektu nadwornego architekta Szczepana Humberta na polecenie księżnej Izabeli Lubomirskiej jako dom zdrojowy z salami zabaw. Piętrowy pałacyk pierwotnie nazwano Foksal, potem Vauxhall (również Salon). Do budynku miał dostęp każdy kuracjusz bez względu na stan i pochodzenie. Niejednokrotnie przyjeżdżali tu w niedzielę i święta goście z Krakowa, by się bawić. Ok. połowy XIX w. pomieszczenia na parterze zamieniono na sklepy, piętro było nieużywane. Pod koniec XIX w. budynek zaadaptowano na administrację dóbr Potockich, wówczas to doszło do zniszczenia bogatego wnętrza. Do lat 90 XX w. w budynku mieściła się filia szkoły podstawowej, do 2005 roku Powiatowy Urząd Pracy. Obecnie mieści się tu galeria wystawiennicza oraz siedziba Centrum Kultury i Sportu w Krzeszowicach.
W rynku w Krzeszowicach stoi pomnik Gladiatora. Ten rzymski wojownik z cokołu pozdrawia cesarza, w ręku ma trójząb, a za pasem miecz. Jest to kopia posągu, który stał przy pałacowych schodach, a powstał w II połowie XIX wieku. Ufundowała go rodzina Potockich. Podobnie jak wiele innych cennych dzieł, gladiator zistał skradziony. Ten w rynku to kopia historycznego pomnika.
Część rynku zamieniono na zieleniec z fontanną.
Kościół św. Marcina z Tours - neogotycki kościół położony w zachodniej części centrum Krzeszowic nad Krzeszówką. Wcześniejsza świątynia istniała tu prawdopodobnie w 1337. Obecną wzniesiono w latach 1832 i 1840-1844 według projektu Karola Perciera, Leonarda Fontaine i Karola Fryderyka Schinkla. Fasada wykonana jest z piaskowca, bryła kościoła – z cegły. Centralnym elementem fasady jest figura św. Michała Archanioła. Na szczycie fasady znajdują się również dwie ażurowe wieżyczki. Poniżej figury znajdują się duża rozeta doświetlająca wnętrze kościoła, po jej bokach umieszczono herby fundatorów: Pilawę Potockich i Korczak Branickich. Poniżej znajdują się figury czterech ewangelistów. W 1908 pochowano w nim Andrzeja Potockiego. Kościół znajduje się na obszarze Krzeszowice (Natura 2000), projektowanego specjalnego obszaru ochrony siedlisk, aktualnie obszaru mającego znaczenie dla Wspólnoty. Utworzony został w celu ochrony kolonii rozrodczej nietoperzy (nocka orzęsionego) zlokalizowanego właśnie na terenie kościoła św. Marcina oraz na okolicznych miejscach żerowania (Park Miejski, Aleja Spacerowa). Jest to kluczowa kolonia rozrodcza nocka orzęsionego – druga pod względem liczebności tego nietoperza w Polsce.
Umieszczone zdjęcia wykonano: maj 2016