miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Olsztynek.
Niemiecka nazwa zamku, a później miasta pochodzi od jego założyciela, komtura ostródzkiego Güntera von Hohensteina. W źródłach polskich już w XV w. występuje nazwa zbliżona znaczeniem do obecnej – „Parvum Olstin” – „Mały Olsztyn”, lub Olsztynek. Pierwsza wzmianka o Olsztynku pochodzi z 1351 roku, a prawa miejskie nadane zostały przez wielkiego mistrza Winricha von Kniprode w 1359 roku. Miasto założono na planie zbliżonym do wielu innych miast krzyżackich. Centralnym punktem był obszerny rynek z kościołem i ratuszem, od którego wychodziły dwie, prostopadłe ulice. Miasto było obwiedzione murami miejskimi o długości 245 × 170 m i wysokości ok. 10 m. Ludność pod koniec średniowiecza liczyła ok. 450 mieszkańców. W 1410 r. zamek opanowali mieszczanie, którzy uznali władzę króla polskiego, w 1414 r. w czasie wojny głodowej miasto ucierpiało od wojsk polskich. Dopiero w czasie wojny polsko-krzyżackiej w 1520 roku Olsztynek został zdobyty przez wojska polskie, a hetman wielki koronny Mikołaj Firlej potwierdził przywileje miasta. W 1656 r. miasto splądrowały wojska szwedzkie i tatarskie. Miasto w 1740 r. miało 728 mieszkańców, a w 1811 r. 778 mieszkańców. W 1764 urodził się tutaj Krzysztof Celestyn Mrongowiusz, wybitny filolog i badacz polskości. Olsztynek w 1888 r. otrzymał połączenie kolejowe z Działdowem, a w 1891 r. z Ostródą. Miasto było zniszczone w okresie dwóch wojen światowych. W okresie od października 1939 do 1945 roku w mieście zlokalizowany był niemiecki obóz jeniecki Stalag IB Hohenstein. W latach 1927–1945 w pobliżu miasta znajdował się ogromny monument upamiętniający bitwę pod Tannenbergiem – tzw. Tannenberg-Denkmal. W roku 1934 spoczęły w nim doczesne szczątki prezydenta Rzeszy Paula von Hindenburga. W 1945 r. Olsztynek został znacznie zniszczony przez wojska sowieckie, podobny los spotkał Tannenberg-Denkmal, który został wysadzony przez wojska niemieckie, a po wojnie jego resztki całkowicie usunięto (do dziś na Rynku stoi monumentalny, granitowy lew pochodzący z tego miejsca). W 1945 roku Olsztynek znalazł się w granicach Polski. 25 sierpnia 2001 roku w Skansenie w Olsztynku odbył się Festiwal Międzynarodowego Obozu „Tęczowy Most” („Rainbow Bridge”), organizowany przez Jolantę Kwaśniewską. Na festiwalu tym wśród zaproszonych gości pojawili się m.in. prezydent Aleksander Kwaśniewski, brazylijski pisarz Paulo Coelho i izraelski polityk Szimon Peres.
Ratusz - obecna budowla została wybudowana na początku XX wieku na fundamentach starej budowli. Jest to eklektyczny, dwukondygnacyjny budynek, zbudowany na rzucie prostokąta, nakryty czterospadowym dachem z czerwonej dachówki. Ściany zakończone są wydatnym gzymsem koronującym. Na środku kalenicy znajduje się niewielka wieżyczka, dołem kwadratowa z tarczą zegarową, wyżej ośmioboczna otoczona balustradą. Wieżyczka zakończona jest ostrosłupowym hełmem. Obecnie siedziba władz miejskich.
Kościół poewangelicki – jeden z rejestrowanych zabytków miasta Olsztynka. Obecnie nie pełni już funkcji sakralnych, mieści się w nim galeria sztuki Muzeum Budownictwa Ludowego. Kościół został wybudowany w połowie XIV wieku. W 1359 roku świątynia była wymieniana ją jako siedziba parafii. W 1685 roku kościół został całkowicie zniszczony przez pożar. Podczas odbudowy w latach 1690-1691 otrzymał barokowy charakter. W 1710 roku, od strony północno-zachodniej, do korpusu świątyni została dobudowana wieża. Po kilkudziesięciu latach została ona rozebrana i w 1796 roku na jej miejscu została wybudowana obecna, z elewacją w stylu renesansowym. Po raz drugi świątynia została zniszczona w czasie pożaru miasta w 1804 roku. W kolejnych latach stopniowo została odbudowana. W 1880 roku wieża dzwonnicza została nakryta hełmem. W 1914 roku sklepienie kościoła zostało zniszczone. Po 1918 roku nawa główna została nakryta wysokim dachem o konstrukcji drewnianej. W 1933 roku świątynia została gruntownie wyremontowana, przebudowano wtedy wschodnią część oraz zmieniono wystrój wnętrza. Pod koniec II wojny światowej, w 1945 roku dach i całe wnętrze zostało zniszczone przez pożar, zniszczeniu uległa także górna część wieży. Odbudowa świątyni została przeprowadzona dopiero w latach 1974-1977. Jednak kościół nie został przywrócony dla celów religijnych, lecz został zaadaptowany na instytucję kultury. Obecnie mieści się nim galeria sztuki Muzeum Budownictwa Ludowego. Pierwotnie był to świątynia o jednej nawie, bez wieży i wyodrębnionego prezbiterium, zamknięty trójbocznie. Wybudowana została na rzucie prostokąta o wymiarach 31 x 11 m. Do budowy zostały użyte kamienie polne, w dolnych partiach oraz cegła ceramiczna na zaprawie wapiennej, w górnych. W późniejszym latach dach został podniesiony i została dostawiona wysoka wieża. Świątynia została otoczona również kamiennym murem. W takim kształcie kościół był częścią miejskiego założenia obronnego. Podczas odbudowy, przeprowadzonej w latach 1974-1977, nadano mu kształt długiej, niskiej, budowli z cegły, charakteryzującej się bieloną kruchtą przy elewacji południowej i niepozorną wieżą o neogotyckich elewacjach.
Fragmenty murów miejskich z basztami (XIV w.)
Rynek i inne miejsca sfotografowane podczas spacerku po mieście.
Zamek krzyżacki - położony na wzniesieniu, mieści się przy ulicy Zamkowej - zbudowany na polecenie komtura ostródzkiego Güntera von Hohensteina w latach 1349-1366 w stylu gotyckim z przeznaczeniem na siedzibę burgrabiego mającego za zadanie ściągać należności podatkowe oraz aby kontrolować szlak handlowy z południa na północ. W odróżnieniu od innych zamków krzyżackich nie był to klasztor ani siedziba komtura. Zamek zlokalizowano w miejscu gdzie wcześniej znajdował się pruski gród obronny. Założony na planie czworokąta, posiadał wieżę i mury obwodowe. Zamek miał trzy (lub cztery) skrzydła, co wynika również z XVII-wiecznego miedziorytu. Pod budynkami zamkowymi znajdowały się sklepione piwnice. Główne skrzydło znajdowało się od północy od strony miasta. W 2006 roku badania archeologiczne potwierdziły istnienie skrzydła południowego. Po ukończeniu budowy na zamku gościł wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego Winrich von Kniprode. W 1410 roku został opanowany przez mieszczan i oddany we władanie Władysława II Jagiełły. Uszkodzono go podczas wojny w 1414 roku. Zniszczony przez Tatarów w 1656. W końcu XVIII wieku popadł w ruinę i został częściowo rozebrany. W latach 1847-1849 do zabudowań zamkowych dobudowano skrzydło wschodnie w stylu neogotyckim i przekształcono na gimnazjum, którego dyrektorem był m.in. historyk Max Toeppen, a uczyli się m.in. Herman Pełka i Emil Behring, Pierwszy laureat nagrody Nobla w dziedzinie medycyny z 1901 r. za odkrycie działania antytoksyn (tablica pamiątkowa na dziedzińcu gimnazjum). Po II wojnie światowej zachowały się fragmenty zamku włączone w budynek szkolny oraz piwnice z krzyżowymi sklepieniami. Obecnie stanowi budynek Zespołu Szkół im. Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza.
Dom Mrongowiusza, dawna plebania kościoła ewangelickiego - w 1648 roku przekształcono basztę łupinową murów obronnych na budynek parafii ewangelickiej pobliskiego kościoła. Na parterze mieściła się szkoła, na piętrze mieszkał również nauczyciel - pastor ewangelicki, zwany później rektorem. Jednym z takich rektorów był w latach 1761-67 Bartłomiej Mrongowiusz i to tu 19 lipca 1764 roku na świat przyszedł Krzysztof Celestyn - wielki orędownik polskości w zaborze pruskim, od którego nazwiska powstała nazwa miasteczka Mrągowo. W 1894 roku władze miejskie Olsztynka wydzierżawiły budynek i urządziły w nim szpital i przytułek dla starców. Od II wojny światowej mieszkali tu ludzie prywatni - aż do lat 70-tych XX wieku, kiedy to wszystkich przesiedlono, zaś budynek przeszedł remont i został przeznaczony na cele muzealne - muzeum poświęcone Krzysztofowi Celestynowi Mrongowiuszowi oraz muzeum obozu jenieckiego z okresu II wojny światowej "Stalag I B Hohenstein".
Pomnik Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza stoi przy rynku obok dawnego kościoła ewangelickiego, będącego obecnie muzeum. Mrongowiusz urodził się 19 lipca 1764 roku w Olsztynku, jako drugie z czworga dzieci. Jego ojciec był pastorem i rektorem szkoły w tymże mieście. Dzieciństwo spędził w Marwałdzie, ale już w 1780 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Królewieckim. Studiował teologię i filozofię i w maju 1798 r. sam został kaznodzieją gminy ewangelickiej. Jego głównym miejscem pracy była kaplica św. Anny przy kościele św. Trójcy w Gdańsku. W tym samym okresie był też lektorem języka polskiego w Gdańskim Gimnazjum Akademickim. Mrongowiusz zasłynął jako żarliwy obrońca polskości na ziemiach będących pod zaborem pruskim, głównie Warmii i Mazur. Jednym z głównych punktów jego rozlicznej działalności była walka o zachowanie języka polskiego. Starał się o utworzenie katedry języka polskiego na Uniwersytecie Królewieckim, niestety bezskutecznie. Mimo wielu obowiązków starał się jeszcze udzielać lekcji prywatnych, był również tłumaczem sądowym. Tłumaczył też dzieła niemieckie i greckie. Mrongowiusz zmarł 3 czerwca 1855 r. w Gdańsku. Pozostawił po sobie wielki, jak na tamte czasy, bo liczący ponad 1000 szt. cenny księgozbiór, który przeszedł w posiadanie Biblioteki Miejskiej w Gdańsku. Dla upamiętnienia jego osoby, w 1945 r. zmieniono nazwę pruskiego miasta Ządźbork na Mrągowo. Pomnik w Olsztynku odsłonięto w roku 2000.
Inne tablice.
Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku
– muzeum na wolnym powietrzu, zwane potocznie skansenem znajdujące się w Olsztynku. 24 września 1909 r. – pierwsza wzmiankowana data utworzenia Dorfmuseum Königsberg (Muzeum Wsi w Królewcu). Muzeum założone zostało jako ekspozycja architektury ludowej z terenów Prus, na obrzeżach ogrodu zoologicznego w Królewcu. Założycielem był dr Richard Dethlefsen – Prowincjonalny Konserwator Zabytków Prus Wschodnich. W 1937 podjęto decyzję o przeniesieniu ekspozycji do Olsztynka, gdzie już znajdowało się mauzoleum Hindenburga. Przenosiny trwały w latach 1938–1942. Nie udało się przenieść wszystkich obiektów. Z 22 prezentowanych w Królewcu 14 przeniesiono, przy czym jedna stodoła spłonęła od pioruna w roku 1945. Po II wojnie światowej opiekę nad zgromadzonymi w Olsztynku budynkami sprawował Wojewódzki Konserwator Zabytków w Olsztynie. Pod koniec lat 50. XX wieku dr Franciszek Klonowski rozpoczął uzupełniać kolekcję o nowe obiekty architektury wiejskiej. W 1 września 1961 utworzono Park Etnograficzny, funkcjonujący jako Oddział Muzeum Mazurskiego w Olsztynie. Jego pierwszym dyrektorem był dr Józef Wieczerzak. Już 1 stycznia 1969 roku skansen zaczął funkcjonować jako samodzielna i autonomiczna jednostka pod nazwą „Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku”. W 1974 r. Muzeum przejęło fragment gotyckiej zabudowy miasta Olsztynek: ruinę kościoła (XIV/XVII w.) oraz basztę murów obronnych miasta, które wyremontowało i adaptowało do funkcji Salonu Wystawowego i Domu Mrongowiusza. Obecnie skansen w Olsztynku zajmuje około 100 ha, znajduje się tu 68 obiektów architektonicznych (13 przeniesionych z Królewca) oraz ekspozycje rzadkich gatunków zwierząt gospodarskich polskiego pochodzenia. 30 grudnia 2008 r. Muzeum zostało wpisane do Państwowego Rejestru Muzeów prowadzonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Muzeum Budownictwo Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku w prestiżowym Państwowym Rejestrze Muzeów znajduje się pod numerem 99. Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku jest członkiem-założycielem Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce. W roku 2009 Muzeum otrzymało honorową nagrodę im. Oskara Kolberga, za dorobek w popularyzacji kultury ludowej i folkloru.
– muzeum na wolnym powietrzu, zwane potocznie skansenem znajdujące się w Olsztynku. 24 września 1909 r. – pierwsza wzmiankowana data utworzenia Dorfmuseum Königsberg (Muzeum Wsi w Królewcu). Muzeum założone zostało jako ekspozycja architektury ludowej z terenów Prus, na obrzeżach ogrodu zoologicznego w Królewcu. Założycielem był dr Richard Dethlefsen – Prowincjonalny Konserwator Zabytków Prus Wschodnich. W 1937 podjęto decyzję o przeniesieniu ekspozycji do Olsztynka, gdzie już znajdowało się mauzoleum Hindenburga. Przenosiny trwały w latach 1938–1942. Nie udało się przenieść wszystkich obiektów. Z 22 prezentowanych w Królewcu 14 przeniesiono, przy czym jedna stodoła spłonęła od pioruna w roku 1945. Po II wojnie światowej opiekę nad zgromadzonymi w Olsztynku budynkami sprawował Wojewódzki Konserwator Zabytków w Olsztynie. Pod koniec lat 50. XX wieku dr Franciszek Klonowski rozpoczął uzupełniać kolekcję o nowe obiekty architektury wiejskiej. W 1 września 1961 utworzono Park Etnograficzny, funkcjonujący jako Oddział Muzeum Mazurskiego w Olsztynie. Jego pierwszym dyrektorem był dr Józef Wieczerzak. Już 1 stycznia 1969 roku skansen zaczął funkcjonować jako samodzielna i autonomiczna jednostka pod nazwą „Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku”. W 1974 r. Muzeum przejęło fragment gotyckiej zabudowy miasta Olsztynek: ruinę kościoła (XIV/XVII w.) oraz basztę murów obronnych miasta, które wyremontowało i adaptowało do funkcji Salonu Wystawowego i Domu Mrongowiusza. Obecnie skansen w Olsztynku zajmuje około 100 ha, znajduje się tu 68 obiektów architektonicznych (13 przeniesionych z Królewca) oraz ekspozycje rzadkich gatunków zwierząt gospodarskich polskiego pochodzenia. 30 grudnia 2008 r. Muzeum zostało wpisane do Państwowego Rejestru Muzeów prowadzonego przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Muzeum Budownictwo Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku w prestiżowym Państwowym Rejestrze Muzeów znajduje się pod numerem 99. Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Olsztynku jest członkiem-założycielem Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce. W roku 2009 Muzeum otrzymało honorową nagrodę im. Oskara Kolberga, za dorobek w popularyzacji kultury ludowej i folkloru.
Umieszczone zdjęcia wykonano: lipiec 2016