Nysamiasto w woj. opolskim, w powiecie nyskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nysa.
Historycznie leży na Dolnym Śląsku. Od 1950 miasto administracyjnie należy do woj. opolskiego.
Prawdopodobnie już w X w. w miejscu tym istniała osada. Pierwsze wzmianki o grodzie pochodzą z r. 1155. W 1223 r. Nysę lokowano na prawie flamandzkim. Rozwojowi miasta sprzyjało korzystne położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Pragi do Opola i z Kłodzka do Krakowa. W 1241 r. Nysę spalili Mongołowie. Na początku XIV w. Nysa była stolicą Księstwa Nyskiego. W 1327 r. książę Władysław Bytomski złożył hołd lenny królowi Czech – od tego momentu Nysa znajdowała się pod zwierzchnictwem czeskim i dzieliła losy polityczne Śląska. W 1350 r. miasto posiadało mury obronne. W 1429 r. wojska husyckie spaliły częściowo Nysę. W 1521 r. epidemia zabiła połowę mieszkańców miasta. W 1526 r. zginął bezpotomnie król Czech i Węgier Ludwik II Jagiellończyk, a tym samym na tronie Czech zasiadł arcyksiążę austriacki Ferdynand Habsburg. W ten sposób Nysa przeszła pod panowanie Habsburgów. W 1542 r. wielki pożar zniszczył miasto. W 1580 r. w Nysie wybudowano nowoczesny system fortyfikacji bastionowych. Podczas wojny trzydziestoletniej w 1632 r. miasto zostało spalone przez wojska saskie, a w 1642 r. zdobyli je i zniszczyli Szwedzi. W 1700 r. Austriacy wybudowali wokół miasta nowy pierścień umocnień z szeroką fosą. W 1742 r. miasto zostało przyłączone do Prus. Władze pruskie postanowiły wybudować w Nysie twierdzę, co w sposób zasadniczy zmieniło charakter miasta. Podczas wojen napoleońskich w 1807 r. twierdza Nysa skapitulowała po czterech miesiącach oblężenia przez wojska wirtemberskie. W XIX w. nastąpiło ożywienie lokalnej gospodarki, które było jednak hamowane przez istnienie twierdzy i garnizonu wojskowego. W 1903 r. zniesiono twierdzę Nysa, co umożliwiło miastu normalny rozwój. Podczas II wojny światowej w marcu 1945 r. Nysę zdobyły wojska radzieckie. Podczas walk zniszczeniu uległo ponad 50% zabudowy miejskiej. Następnie Nysa została przyłączona do Polski.
Górująca nad rynkiem i miastem Bazylika Mniejsza św. Jakuba i św. Agnieszki to obecnie jedna z najcenniejszych budowli gotyckich na Opolszczyźnie. Architektura kościoła św. Jakuba i św. Agnieszki to jedno z wyjątkowych zjawisk w sztuce śląskiej. Potężne, halowe wnętrze świątyni robi wielkie wrażenie. Trzy nawy rozdzielają, 24 smukłe filary wznosząc krzyżowo-żebrowe sklepiania na wysokość dochodzącą do 28 metrów. Wokół naw bocznych z biegiem czasu wyrósł także wieniec kaplic. Część z nich powstało równolegle z budową kościoła w części wschodniej. Natomiast w części zachodniej kaplice zostały wmurowane pomiędzy przypory, co do dziś widać na zewnątrz kościoła w linii murów. Większość z kaplic skrywa ołtarze o wysokiej artystycznej wartości oraz liczne nagrobki – w tym biskupów wrocławskich. Najbardziej okazała kamienne ołtarze umieszczone są w kaplicy Brackiej i Matki Boskiej w Różach.
Dzwonnica stojąca obok Bazyliki Mniejszej św. Jakuba i św. Agnieszki przez całe wieki, do końca II wojny światowej wypełniała drewniana konstrukcja nośna pod zawieszenie dzwonów. Do 1914 r. było ich osiem. Ostatni św. Jakub, największy ważył 8,2 tony- pochodzący z XV w., stopił się w czasie pożaru dzwonnicy w 1945 r. Z jego resztek odlano później dwa nowe dzwony. Dziś na czwartej kondygnacji kampanili mieści się 9 dzwonów, znajduje się także zegar z kurantem- codziennie o godzinie 12.00 wygrywający hejnał Nysy. W pustym wypalonym wnętrzu zbudowano ze szkła i metalu trzypiętrową galerię, która zajęła trzy kondygnacje dzwonnicy. W kwietniu 2005 r. otwarta została wystawa sprzętów liturgicznych należących do parafii św. Jakuba i św. Agnieszki. Te wspaniałe dzieła sztuki złotniczej nazywane są Skarbem św. Jakuba.
Rynek - średniowieczny plac targowy w Nysie, o kształcie prostokąta zaokrąglonego przy lewym górnym rogu o wymiarach ok. 155 m długości oraz ok. 80 m szerokości (w najszerszym miejscu). Jest to trzeci co do wielkości rynek Śląska. W mniejszej części zabudowany kamienicami, a w większej blokami wybudowanymi w okresie powojennym. W centralnej części rynku znajdują się kamienice, ratusz. W 2016 roku rozpoczęto budowę galerii handlowej w miejscu tzw. plantów – teren zielony, założony na miejscu nieodbudowanej zabudowy śródrynkowej.
Ratusz - w sercu nyskiego Rynku wznosi się dziś nowoczesna 78-metrowa wieża ratusza. Jednak metryka siedziby władz miejskich sięga jeszcze średniowiecza.Lokacja miasta wiązała się z rozwojem samorządu miejskiego, a więc i budową ratusza. Wcześniej w mieście władze sprawował wójt. Jego siedziba znajdowała się w warownej wieży przy placu kościelnym. O randze tej budowli można świadczyć fakt, iż w XVI wieku urządzono tam zbrojownię. W Nysie pierwsze wzmianki o ratuszu pochodzą z 1372 roku. W latach 1488-1499 z inicjatywy rady miejskiej przeprowadzono jego modernizację i przebudowę. Znaczny wykład w inwestycję musiał mieć i biskup – Jan V Roth skoro umieszczono także jego kartusz w kamiennym portalu, który znajdował się w przyziemiu wieży od strony ul. Sukienniczej. Pracami budowlanymi kierował Hans Kangenstein. Podczas przebudowy wzniesiono okazałe skrzydło od strony zachodniej, co najmniej dwu piętrowe a także wieżę, która liczyła około 90 metrów. W przyziemiu była wzniesiona na planie kwadratu, później przechodziła w ośmiobok, całość wieńczyła ośmioboczna smukła iglica. Dwie ostatnie kondygnacje wieży były bogato zdobione w gotyckie ornamenty. W XVI wieku wieża uległa uszkodzeniu wskutek trzęsienia ziemi. Sam budynek ratusza rozebrano jeszcze w XVIII wieku na polecenia króla Fryderyka II, a na jego miejscu wystawiono kościół ewangelicki z czasem przemieniony w halę miejską - gdzie organizowano koncerty i wystawy. Budynek ten rozebrano na początku XX wieku i przyszykowano kilka projektów nawiązujących do fasady Domu Wagi, jednak kryzys lat 30-tych i II wojna światowa pokrzyżowała plany budowy. W 1938 roku wieża przeszła generalny remont - skuto stare tynki, uzupełniono cegły oraz zdobienia. W tym stanie wieża dotrwała do marca 1945 roku, kiedy uległa niemal doszczętnemu zniszczeniu. Po II wojnie światowej gotycki kikut znajdował się Rynku do 1966 roku, kiedy z okazji zbliżającego się Turnieju Miast organizowanego przez TVP resztki wieży wysadzono. W Muzeum Powiatowym w Nysie przechowywane są fragmenty kamiennych zdobień, gotycki portal oraz żelazne drzwi i drewniane stalle. W latach 2006-2008 wybudowano jedno skrzydło i wieżę, które spełnia także funkcje widokowe.
Fontanna Trytona została wzniesiona w latach 1700-1701. To wspaniałe dzieło dojrzałego baroku zostało wykonane ze sławniowickiego marmuru. Jej pierwowzorem była rzymska Fontanna del Tritone (wykonana około 1637 r. przez Giowanniego Lorenzo Berniniego dla papieża Urbana VIII Berberiniego, usytuowana na Placu Berberini). Starożytni Rzymianie na frontonach wielu budowli umieszczali napis S.P.Q.R. (skrót formuły "Senatus Populusque Romanus" co tłumaczymy jako "senat i lud rzymski"). Nysanie byli dumni z projektu fontanny i dlatego też wzorem Rzymian nad herbem miasta wyryć kazali inskrypcję S.P.Q.N. ("Senatus Populusque Nissiensis" co tłumaczymy jako "senat i lud nyski"). Ze wszystkich zabytków ta fontanna najbardziej uzasadnia nadany niegdyś Nysie przydomek "Śląski Rzym" i chyba właśnie ona zdecydowała o wyborze tego właśnie przydomka.
Piękna Studnia jest jedną z kilku dawnych studni miejskich. Jest arcydziełem barokowej sztuki kowalskiej z 1686 r. Cembrowina wykonana jest ze sławniowickiego marmuru i została nakryta wspaniałą, wykutą z żelaza kratą. Wykonał ją w 1686r. Wilhelm Helleweg - zarządca nyskiej mennicy. Fundatorem był ówczesny burmistrz Nysy Kasper Naas. Potwierdza to napis znajdujący się na jednej z obręczy. Studnię wieńczy wizerunek podwójnego orła Habsburgów. Pięknie ozdobiona jest również osłona zainstalowanej we wnętrzu pompy wodnej, doskonale widoczna, zwłaszcza kiedy jest nocą podświetlona. Mieszkańcy korzystali ze studni do 1880 r. W tym czasie powstały miejskie wodociągi.Mimo upływu trzech wieków na kracie nie widać tak dobrze nam dzisiaj znanej rdzy.
Rynek Solny to średniowieczny plac targowy o kształcie prostokąta urządzony w stylu jezuickim. Obecnie plac ten wygląda jak za czasów świetności – część jego zabudowy została zniszczona w czasie II wojny światowej, ale po niej odbudowana i prezentuje wygląd dawnej Nysy. W ostatnich latach renowację fasady przeszły 3 zrekonstruowane kamienice, dom Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety oraz budynek Liceum Ogólnokształcącego "Carolinum" im. Jana III Sobieskiego. Na Rynku Solnym znajdują się składające się na zespół jezuicki:
- Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Nysie,
- budynek dawnego Seminarium św. Anny, obecnie Państwowa Szkoła Muzyczna,
- budynek dawnego kollegium jezuickiego, obecnie Liceum Ogólnokształcące "Carolinum" im. Jana III Sobieskiego,
- dom macierzysty Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety,
- zespół kamienic przy ul. Brackiej (częściowo na Rynku Solnym).
Dom Macierzysty powstał dzięki staraniu założycielki zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety Marii Merkert w latach 1863-1865r. Narożniki tej eklektycznej budowli zdobią figury św. Archanioła Michała, św.Barbary. Zniszczone w 1945 roku witraże, ponownie wykonała firma F.Cuber z Głogówka. Przedstawiają one św. Franciszka i św. Elżbietę. Natomiast w środkowej części znajdują się figury św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus i św. Nepomucena. Wewnątrz można zobaczyć kaplicę pw.św.Rodziny, kapitularz oraz pokój pamięci Marii Merkert .
Naprzeciw Carolinum po drugiej stronie Rynku Solnego wznosi się zabezpieczone do rekonstrukcji Collegium św. Anny. Jest to dawne jezuickie seminarium, później bursa, sprzed wielkiej rozbudowy Carolinum przez Karola Wazę. Za kościołem Wniebowzięcia znajduje się otoczony fosą, zrujnowany, odbudowany dworzec biskupi - siedziba książąt wg wzmianek dokumentów już w 1200r. miała tu istnieć siedziba zarządców ziemi nysko-otmuchowskiej. W 1282r. biskup Tomasz II wzniósł średniowieczną murowaną warownię z fosą. W połowie XIV w. została ona włączona w obrąb miejskich murów warownych, lecz nadal pozostała oddzielona od miasta fosą. W 1524r. spłonęła a biskup Jan Turzo w 1526r. odbudował tu ją już w formie wygodnego renesansowego dworca. Wielokrotnie przebudowany i fortyfikowany, stał się (po wybudowaniu pałacu biskupiego) zapleczem gospodarczym dla siedziby reprezentacyjnej. Po sekularyzacji księstwa dworzec został częściowo rozebrany i dostosowany do potrzeb armii pruskiej. Spalony w 1945 roku, został zabezpieczony i przeznaczony do odbudowy. Zachował największy odcinek nieistniejących już murów warownych z XIV wieku, do których bezpośrednio przylegał.
Colegium jezuickie - wokół Rynku Solnego i wzdłuż przyległej ul. Sobieskiego rozciąga się zespół barokowych budowli, wzniesionych przez jezuitów. W 1622 r. sprowadził ich do Nysy i wyposażył biskup wrocławski arcyksiążę, Karol Habsburg- planował nawet zbudowanie uniwersytetu. Później jednym z fundatorów został biskup Karol Ferdynand, syn Zygmunta III Wazy, króla Polski. W 1623 r. rozpoczęła się nauka w kolegium. Pierwszym superiorem został Christoph Scheiner, matematyk i astronom, odkrywca plam na słońcu. Carolinum było jednym z najważniejszych uczelni nowożytnego Śląska, a obecnie nazwa nawiązującego do tradycji tej szkoły I Liceum Ogólnokształcącego im. Jana III Sobieskiego. Brama z portykiem posiada barokowe dekoracje. Główny przejazd zwieńczony jest gzymsem z puttami, trzymającymi kartusz herbowy i wazonami. Obok znajduje się furtka dla pieszych. Wewnątrz, na wprost bramy, fragment dawnych murów obronnych zamyka dziedziniec, flankowany z obu stron budynkami gimnazjum i kolegium. Zachowała się częściowo średniowieczna basteja, stanowiąca obecnie boczne wyjście ze szkolnego dziedzińca na planty przy ulicy Lompy. Bryła budynku kolegium wzniesiona została na planie litery „E”. Gmach w stylu barokowym, nawiązuje swą formą do typowej, jezuickiej architektury. Posiada pewne cechy wspólne z siedzibą kolegium Klementinum w Pradze. We wnętrzu zachowały się dwa pomieszczenia o szczególnie bogatych dekoracjach – aula i biblioteka. Kolegium posiadało typowy dla jezuickich szkół i uniwersytetów program ideowy wystroju. Znajdująca się w części środkowej gmachu, w przyziemiu ryzalitu obecna aula liceum to dawny refektarz, służący zakonnikom jako jadalnia i sala zebrań.
W zniszczonym w 1945 roku śródmieściu zachowały się jedynie zabytkowe kamieniczki przy ulicy Brackiej i w Rynku oraz Dom Wagi Miejskiej wraz z częścią otoczenia w Rynku. Odrestaurowane kamieniczki pochodzą z XV wieku, choć później były wielokrotnie przebudowywane. Dom Wagi Miejskiej został zbudowany w 1602 roku w stylu północnego renesansu. W dwuarkadowym podcieniu mieściła się urzędowa waga towarowa. Budynek, zniszczony w ostatnich działaniach wojennych, został odrestaurowany w 1955 roku. Mieści obecnie Miejską Bibliotekę Publiczną.
Budynek sądu - dzisiejszy budynek sadu to dawny budynek Kanbenkonvikt czyli katolickiej szkoły dla chłopców z internatem. Powstał on w 1895 r. na miejscu dawnego tzw. „Domu Altarzystów”
Gotycki kościół św. Barbary, zbudowany staraniem biskupa Jana Romki, już w 1341r. jest wzmiankowany jako kościół szpitalny. Po pożarze, odbudowany w 1544r., otrzymał wystrój wczesnorenesansowy nad południową ścianą prezbiterium, a po objęciu przez franciszkanów w 1732r. otrzymał okna i wnętrze barokowe. Od 1812r. był kościołem ewangelickim.
Mury warowne - zostały wzniesione w połowie XIV wieku za czasów biskupa Przecława z Pogorzeli. Były to mury zbliżone wyglądem, choć większe od tych, jakie do dziś zachowały się w Paczkowie. Biegły wzdłuż dzisiejszego obwodu plantów, były zaopatrzone w wykusze i baszty przybramne. Wokół nich istniał drugi mur zewnętrzny (wzmianka o międzymurzu z 1414r.) W XIX wieku rozebrano stare mury, ażeby połączyć zamknięte śródmieście z nowymi dzielnicami. Część dawnych fortyfikacji pozostała przy dworcu biskupim i przy bramie Wrocławskiej. Dwie zachowane wieże przybramne stoją dziś samotnie. Są czworoboczne. Wieża Wrocławska zwraca uwagę późniejszą renesansową koroną, Wieża Ziębicka - wmurowanym lwem, trofeum mieszczan nyskich z Ziębic z czasu ich wyprawy na niezgodnych sąsiadów w XVI wieku.
Wieża Wrocławska (Wieża Bramy Wrocławskiej, Biała Wieża) - gotycka budowla obronna, jedna z kilku zachowanych części średniowiecznych obwarowań miejskich, wraz z Wieżą Ziębickią i fragmentami murów obronnych. Gotycki korpus 33-metrowej budowli posiadał pierwotnie zwieńczenie w formie szerszej części kwadratowej, nadwieszonej na konsolach, pomiędzy którymi uformowano liczne wnęki ostrołukowe, spośród których wyższe zostały zamknięte łukiem odcinkowym. W szczycie wieży umieszczono smukłą, murowaną iglicę
Kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny - niewielki kościół filialny parafii św. Jakuba, dawniej należący do jezuitów. Kościół położony jest w Nysie przy ulicy Celnej nieopodal skrzyżowania z ulicą Moniuszki.
Pałac Biskupi - okazała budowla, pełniąca w przeszłości funkcję rezydencji biskupów wrocławskich w Nysie jako stolicy będącego w ich władaniu księstwa. Reprezentacyjny pałac miejski zaliczany do czołowych dzieł śląskiej architektury barokowej. Obecnie siedziba muzeum. Zanim został zbudowany pałac, istniał w tym miejscu średniowieczny zamek biskupi, zwany też dworem, wzmiankowany w 1260 roku.Został rozbudowany przez biskupa Jodoka z Rożemberka w roku 1459. Do Nysy została przeniesiona w roku 1477 kapituła kolegiacka z Otmuchowa, a biskupi wrocławscy osiedli wówczas tu na stałe. Według początkowego założenia pałac miał mieć kształt podkowy, złożonej z trzech jednakowych, dwupiętrowych skrzydeł. Wkrótce jednak zmieniono te projekty. Postanowiono powiększyć powierzchnię użytkową budynku, a także nadać mu nowocześniejszy i bardziej monumentalny wygląd. Okazała budowla, pełniąca w przeszłości funkcję rezydencji biskupów wrocławskich w Nysie jako stolicy będącego w ich władaniu księstwa. Reprezentacyjny pałac miejski zaliczany do czołowych dzieł śląskiej architektury barokowej. Obecnie siedziba muzeum.
Tuż za Pałacem Biskupim stoi Dom Komendanta – zabytkowy barokowy pałacyk, zbudowany w pierwszej połowie XVIII wieku. W roku 1743, po przejściu miasta we władanie pruskie, budynek stał się siedzibą dowództwa garnizonu twierdzy Nysa i pełnił tę funkcję nieprzerwanie aż do 1873 r. Później stał się własnością magistratu nyskiego. W 1897 roku w czterech pomieszczeniach na parterze otwarto ekspozycję zabytków, a od 1916 cały budynek przekształcono w muzeum. Podczas drugiej wojny światowej Dom Komendanta został spalony. Po długotrwałej odbudowie, w 1981 roku, stał się siedzibą Państwowego Ogniska Plastycznego. Obecnie mieści się tu także Nyska Regionalna Izba Gospodarcza oraz Instytut Jazzu Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nysie.
Obok Pałacu Biskupiego znajduje się Dwór Biskupi. Jest to zabytkowy budynek, stanowiący największy z zachowanych elementów nieistniejącego już nyskiego zamku biskupów wrocławskich. Znajduje się tuż obok Pałacu Biskupiego, z którym był w przeszłości połączony gankiem przebiegającym ponad ulicą i fosą. W miejscu pomiędzy dzisiejszymi ulicami Grodzką i Lompy w 1260 roku wzniesiono ufortyfikowany dwór biskupi, zwany też zamkiem. Rezydencja ta była wielokrotnie przebudowywana, a w 1459 roku otoczono ją ponadto zabudowaniami gospodarczymi opartymi o południowo-wschodni odcinek murów obronnych. Zamek zburzono prawie całkowicie w roku 1842, cześć pomieszczeń zmieniono wówczas w warsztaty artyleryjskie lub przeznaczono na inne cele wojskowe. Zachowała się jedynie wieża mieszkalna oraz gotycka baszta z fragmentem murów obronnych. Piętrowy, barokowy budynek nazywany obecnie dworem zbudowano pod koniec XVII wieku. Został zniszczony w czasie II wojny światowej, ale w 1950 odbudowany. Mieściła się tu przez długie lata siedziba Spółdzielni Inwalidów „Pokój”. Przy bramie, za zwodzonym mostkiem, nad fosą zaznaczone są na murze poziomy wody podczas powodzi, które przez wieki nawiedzały Nysę, w tym także ostatnia z 1997 roku. Obecnie budynek znajduje się w bardzo złym stanie technicznym.
Miasto położone jest na granicy Przedgórza Sudeckiego i Niziny Śląskiej, przepływa przez nie rzeka Nysa Kłodzka. W pobliżu Nysy znajdują się sztuczne zbiorniki wodne: Jezioro Nyskie (zwane także Jeziorem Głębinowskim), nieco dalej Jezioro Otmuchowskie.
Umieszczone zdjęcia wykonano: kwiecień 2011