Olsztynmiasto na prawach powiatu, stolica województwa warmińsko-mazurskiego, siedziba władz ziemskiego powiatu olsztyńskiego, nad rzeką Łyną.
Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1334, kiedy to Henryk von Luter założył w zakolu rzeki Łyny drewniano-ziemną strażnicę puszczańską, nadając jej nazwę Allenstein. Prawa miejskie oraz nazwa „Allenstein” zostały nadane 31 października 1353 przez diecezjalną Kapitułę Warmińską. Zasadźcą i pierwszym burmistrzem miasta był Jan z Łajs. Jeszcze przed nadaniem praw miejskich – w 1347 – w miejscu strażnicy drewniano-ziemnej rozpoczęto budowę zamku, którą ukończono w 1353. W późniejszych wiekach zamek był wielokrotnie przebudowywany. W drugiej połowie XIV wieku (lata 1370–1380) wzniesiono kościół pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła, który uchodzi za jeden z najwybitniejszych przykładów gotyku ceglanego w Polsce. Do dziś przetrwała wytyczona wtedy sieć ulic i część imponujących fortyfikacji, a wiele istniejących dziś na obszarze Starego Miasta domów wspiera się o średniowieczne fundamenty. Liczne wojny XV wieku niejednokrotnie niszczyły młode jeszcze miasto. W 1414 Olsztyn został zniszczony przez wojska króla Władysława Jagiełły. W 1440 miasto przystąpiło do Związku Pruskiego – konfederacji szlachty i miast pruskich skierowanej przeciw Krzyżakom. W 1454 mieszczanie wzięli udział w powstaniu przeciwko zakonowi krzyżackiemu i opanowali zamek, uznając zwierzchnictwo króla polskiego, jednak rok później miasto ponownie zajął zakon krzyżacki. Na mocy traktatu pokojowego zawartego w 1466 w Toruniu, Olsztyn wraz z całą Warmią przeszedł pod zwierzchnictwo Polski. Kolejna wojna, wywołana w latach 1519–1521 przez zakon krzyżacki, spustoszyła południową Warmię. Ówczesnym administratorem dóbr kapituły warmińskiej był kanonik fromborski – Mikołaj Kopernik. Przygotował on skutecznie olsztyński zamek do obrony przed spodziewanym atakiem Krzyżaków (1521). Ponadto Kopernik podjął wielką akcję zasiedlania rejonu, sprowadzając mówiących po polsku osadników z Mazowsza. Kolejny wiek to rozkwit miasta, korzystnie położonego na ruchliwym szlaku Królewiec – Warszawa. Mieszkańcy utrzymywali się z handlu i rzemiosła. Pośredniczyli też w wymianie handlowej między Polską a portami Bałtyku. Rozwój został powstrzymany przez wojny północne w XVII i XVIII wieku, a wielka zaraza lat 1709–1712 wyludniła miasteczko niemal całkowicie. Dzięki wsparciu kapituły Olsztyn w ciągu XVIII wieku zdołał poprawić swe położenie. W okresie rozbiorów Warmię wcielono do Królestwa Prus. Miasto i zamek stały się własnością króla pruskiego. W czasie wojen napoleońskich miasto zostało po raz kolejny obrabowane. 3 lutego 1807 w Olsztynie zatrzymał się cesarz Francuzów – Napoleon Bonaparte. Po wojnach napoleońskich w Prusach utworzono samorząd terytorialny, a w 1818 roku powstał powiat olsztyński.Po 1818 zabudowa miejska opuściła mury Starego Miasta. Druga połowa XIX wieku to dynamiczny rozwój pod rządami burmistrza Roberta Zakrzewskiego (Sakrzewskiego), a następnie Oskara Beliana. W 1867 – powstał nowoczesny jak na owe czasy szpital, w latach 1872–1873 przeprowadzono przez Olsztyn magistralę kolejową, łączącą Toruń z Królewcem, w 1877 powstało gimnazjum (obecnie w jego budynku mieści się I Liceum Ogólnokształcące). Liczba mieszkańców w tym okresie wzrosła z 4 tys. w 1846, poprzez 6 tys. w 1875 do 25 tys. w 1895. W 1900 przeszło 35% mieszkańców Olsztyna stanowili Polacy. W tym samym okresie Olsztyn stał się jednym z ośrodków polskiego ruchu narodowego na Warmii. W kwietniu 1886 ukazał się pierwszy numer „Gazety Olsztyńskiej”, polskiego pisma wydawanego bez przerwy do 1939 roku przez rodziny Liszewskich i Pieniężnych. W 1891 powstało Polsko-Katolickie Towarzystwo Ludowe „Zgoda”. Dzięki pomocy działaczy z Wielkopolski i Pomorza polscy Warmiacy w wyborach do sejmu pruskiego zaczęli wysuwać swoich kandydatów. Pod koniec XIX wieku do Olsztyna doprowadzono kolej. Miasto zaczęło rozwijać się w kierunku dworca, położonego wówczas na obrzeżach. W ostatnich latach XIX i na początku XX wieku wzniesiono nowe gmachy publiczne, między innymi nowy ratusz w stylu holenderskiego renesansu, neogotycki kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa i neoromański św. Józefa, siedzibę rejencji, zbudowano też nowoczesne dzielnice mieszkaniowe. W 1890 położono instalację gazową, a w 1892 zadzwonił pierwszy telefon, sześć lat później doszedł nowoczesny wodociąg i kanalizację, a w 1907 – elektryczność. Na ulicach pojawiły się tramwaje, a niewiele później otwarto lotnisko. W 1914 miasto zostało na krótko zajęte przez wojska rosyjskie, które wycofały się z miasta po klęsce w bitwie pod Tannenbergiem. Po I wojnie światowej o przyszłej przynależności państwowej południowej części Prus Wschodnich zadecydował plebiscyt z 11 lipca 1920. 97,8% głosujących w Olsztynie opowiedziało się za pozostaniem miasta przy Niemczech. 1 stycznia 1923 ukonstytuowała się w Olsztynie 4. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Reprezentowała interesy Polaków z Warmii, Mazury i Powiśla. W latach 1921–1932 na skutek ruchu budowlanego, obszar zwartej zabudowy w Olsztynie wydatnie się rozszerzył. W owych latach zabudowę chaotyczną i nieuporządkowaną poddano znacznym zmianom zgodnie z założeniami urbanistycznymi ustalanymi w pracowniach architektów miejskich. Ruch budowlany wzrósł gwałtownie po 1933. Budowano wtedy tak dużo, że liczby oddawanych corocznie do użytku mieszkań stanowiły rekord w dotychczasowych dziejach Olsztyna. W tym czasie zostały zabudowane ulice w centrum i na Zatorzu m.in. obecne ulice Kościuszki, Wojska Polskiego, Okrzei, Wyspiańskiego, Głowackiego, czy Emilii Plater. Pod rządami Hitlera wokół miasta powstał krąg osiedli powiązanych ze śródmieściem terenami zielonymi. W 1939 mieszkało tu ponad 50 tys. osób. 22 stycznia 1945 Olsztyn zajęła Armia Czerwona. Zajęcie umocnionego miasta było efektem improwizowanej akcji kawaleryjskiego korpusu dowodzonego przez generała Nikołaja Oslikowskiego działającego z rozkazu dowódcy 2 Frontu Białoruskiego marszałka Konstantego Rokossowskiego. Korpus przemierzył 60 kilometrów lasami w zimową zadymkę by całkowicie zaskoczyć oddziały niemieckie, które poddały się bez większych walk. Po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy. 21 marca 1945 o godz. 12.00 Jakub Prawin jako Pełnomocnik Rządu na Okręg Warmińsko-Mazurski przejął administrację Warmii i Mazur. Pozostała w Olsztynie ludność niemieckojęzyczna uległa wysiedleniu, na jej miejsce stopniowo napływali m.in. polscy osadnicy. W 1946 miasto liczyło 23 tys. mieszkańców, a w 1950 – 45 tys. Po 1945 Olsztyn jako stolica województwa znacznie się rozwinął. Tu przeniesiona została z Fromborka siedziba kurii biskupiej (diecezjalnej, a od 1992 archidiecezjalnej). Zlokalizowano zakłady przemysłu gumowego – Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych (1967), spożywczego, drzewnego, maszynowego, materiałów budowlanych i inne. Pod koniec lat 60. Olsztyn osiągnął 70 tys. mieszkańców. W tym czasie miasto dysponowało podobną liczbą zabudowy, co przed wojną. Na początku lat 70. ludność miasta przekracza liczbę 100 tys. mieszkańców. Szybko postępujący rozwój miasta, stworzył szereg problemów natury gospodarczej i technicznej. Nowe osiedla Olsztyna powstały na wschód i południowy wschód od dawnej, przedwojennej granicy zwartej zabudowy miasta. Spowodowane to było głównie tym, że miasto od północy ogranicza zwarty kompleks lasów, a stronę zachodnią zamykają trzy jeziora: Krzywe, Długie i Kortowskie. Komunikacja utrzymująca łączność centrum z peryferyjnymi dzielnicami absolutnie nie wystarczała. W 1965 zlikwidowano tramwaje, a sześć lat później również trolejbusy, wprowadzając w całym mieście jednolitą komunikację autobusową. 27 maja 1971 roku I sekretarz KC PZPR składa, razem z Mieczysławem Moczarem, wizytę w Olsztyńskich Zakładach Gumowych[34]. Przełom w życiu politycznym oznaczało powstanie NSZZ „Solidarność”. W 1980 roku w mieście wybuchła tzw. "sprawa Wojnowskiego" - był on sekretarzem miejskim PZPR. Miejscowa "Solidarność" zarzuciła mu malwersacje przy budowie domu letniskowego w Pluskach. W jego obronie stanął dziennikarz Tadeusz Samitowski, który wyemitował reportaż broniący Wojnowskiego w, którym m. in. zestawił skromny dom Wojnowskiego z dużo bogatszym domem przywódcy miejskiej "Solidarności". Sprawa zakończyła się odejściem z funkcji zarówno Wojnowskiego jak i dziennikarza[35].. W okresie stanu wojennego w mieście czynnie działała opozycja. Po 1989 odtworzony został samorząd terytorialny, wybrano pierwszą demokratyczną radę i zarząd miasta. W 1990 Olsztyn przekroczył 163 tys. mieszkańców. W 1999 z połączenia trzech szkół wyższych powstał Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. Obecnie widoczny jest dalszy rozwój miasta – szybka rozbudowa południowych osiedli mieszkaniowych (Jaroty, Pieczewo, Generałów) oraz dzielnicy przemysłowej (m.in. poprzez rozwój fabryki Michelin). Olsztyn jest jednym z niewielu miast posiadających dodatni współczynnik przyrostu naturalnego, jak też dodatnie saldo migracji.
Domy (XVII, XVIII, XIX w.). - większość tych domów została wybudowana w obrębie tzw. Rynku Starego Miasta, obecnie miejsce te jest oficjalnie nazwane ul. Starego Miasta. Miejsce to jest jednym z najstarszych i najpiekniejszych placów Olsztyna. Większość budynków okalających rynek została wybudowana w XVII - XIX wieku, niektóre z arkadomymi podcieniami w fasadzie rynkowej. Historia samego rynku sięga XIV wieku, i ściśle związana jest z uzyskaniem przez Olsztyn praw miejskich i co za tym idzie wybudowaniem ratusza (zwanego obecnie starym), który jest centralną budowlą tego miejsca. Od samego początku rynek miał charakter handlowy. Wybudowane wokół kamienice pełniły funkcję mieszkalną jak również pełniły funkcję użyteczności publicznej, głównie jako sklepy. Piękne zachowane budynki przetrwały w idealnym stanie do 1945 roku. Po wyzwoleniu Olsztyna w styczniu 1945 roku, rynek jak i większość zabudowań wokół niego została bezsensownie spalona i zniszczona przez zołnierzy Armii Radzieckiej. Była to zemsta na okolicznych mieszkańcach oraz rzeczach mających związek z Niemcami. Rynek wraz z przyległymi budynkami został odbudowany w latach 50-tych, nie powrócono jednak do kształtu jaki był przed rokiem 1945. Obecnie wszystkie budynki wokół Rynku są pieknię odrestaurowane, w wielu z nich starano się powrócić do orginalnego wyglądu. Nadal pełnia taką samą funkcję co dawniej: jako budynki mieszkalne, punkty handlowe, a nawet jako dom parafialny Kościoła Ewangelicko - Augsburskiego. Latem jest to miejsce oblegane wręcz przez turystów jak i mieszkańców z powodu wielu imprez artystycznych.
Stary Ratusz - został zbudowany w drugiej połowie XIV wieku, tuż po uzyskaniu przez Olsztyn praw miejskich. Do 1915 roku stanowił on siedzibę władz miasta. Początkowo budynek składał się tylko z jednego skrzydła, umiejscowionego w południowo-zachodniej stronie Rynku. W 1620 roku uległ spaleniu, podobnie jak większa część miasta. Cztery lata później został odbudowany. Jego oblicze zmieniło się wówczas całkowicie. Władze miasta zajmowały wówczas całe piętro budynku, podczas gdy parter przeznaczony był dla celów handlowych. W czasie przebudowy pojawiła się również wieża, służąca za wartownię. W piwnicach Starego Ratusza również kwitnął handel. W drugiej połowie XVIII wieku doszło do generalnego remontu budynku, natomiast w 1880 roku ze Starego Ratusza całkowicie zniknęły stanowiska handlowe. W czasie dwudziestolecia międzywojennego w miejscu dawnego browaru stanęło trzecie, północno-wschodnie skrzydło budynku (drugie, północno-zachodnie zbudowano w połowie XVIII wieku). W 1945 roku Stary Ratusz został spalony po raz drugi. W latach 1946–1949 doszło do rekonstrukcji budynku. Po odbudowie zabrakło już charakterystycznej dla tego typu budowli wieży. W 2003 roku z okazji 650-lecia miasta budynek ratusza przeszedł kapitalny remont. W tym czasie zdecydowano się na odrestaurowanie wieżyczki, a pod warstwą tynku w części południowej budynku odkryto oryginalne elementy gotyckie, w tym tzw. "ośle grzbiety", które są charakterystyczne dla późnego gotyku. Największą wartość zabytkową posiadają średniowieczne piwnice, umiejscowione w południowo-zachodnim skrzydle. Obecnie są one niedostępne dla zwiedzających, gdyż po II wojnie światowej zasypano je żużlem. Aktualnie największą atrakcją dla turystów są zegary słoneczne umieszczone na zewnętrznych ścianach budynku. Obecnie budynek Starego Ratusza jest siedzibą Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Emilii Sukertowej-Biedrawiny w Olsztynie.
Bazylika konkatedralna św. Jakuba Apostoła - kościół zbudowany w II poł. XIV wieku. W 1596 wieżę kościoła (w części drewnianą) zastąpiono nową. Utrzymana była, jak cały kościół, w stylu gotyckim. Miała 63 m wys. Kościół nie jest orientowany, aczkolwiek wieża kościoła wskazuje kierunek na Rzym. W 1721 przebudował go Piotr Olchowski z Reszla (kaplice boczne). W 1864 kościołowi groziło zawalenie i musiano go zamknąć. Oddano go do użytku po generalnym remoncie wykonanym w latach 1866-1868, ale prace nad restauracją wnętrza i nadaniem mu neogotyckiego koloru trwały jeszcze kilkanaście lat. W 1896 z nieznanych przyczyn wybuchł w kościele pożar i wyrządził sporo strat. Co najmniej od 1565 (brak danych dla wcześniejszego okresu) wygłaszano w kościele kazania po polsku. W 1599 proboszcz olsztyński, Ambroży Merten, prosił o zwolnienie z urzędu, ponieważ nie znał języka polskiego mowy swych parafian. Na początku XVIII wieku wszyscy księża olsztyńscy byli Polakami. W ciągu wieków odwiedzali olsztyński kościół, modlili się w nim wybitni Polacy: Jan Dantyszek, Marcin Kromer i Ignacy Krasicki, wszyscy trzej piastujący godność biskupów warmińskich oraz król Władysław IV (1635). W latach 1898-1900 był tu organistą Feliks Nowowiejski, kompozytor "Roty" i "Legendy Bałtyku", a w latach 1979-1981 biskup Józef Glemp (późniejszy prymas Polski) zarządzał stąd diecezją warmińską. Od 1945 prokatedra, od 1973 konkatedra, od 2004 bazylika mniejsza.
Na ulicach miasta.
Nowy Ratusz - siedziba władz Olsztyna od 1915 roku. Znajduje się w Śródmieściu, przy placu Jana Pawła II. Obiekt został wzniesiony w latach 1912-1915 na miejscu rozebranego w 1806 roku Kościoła Świętego Krzyża. Ostateczny kształt budynku osiągnięto w połowie lat 20. XX wieku, po dobudowaniu skrzydła południowo-zachodniego. Obecnie jest siedzibą prezydenta Olsztyna. Od połowy 2009 roku codziennie w południe i o północy w noc Sylwestrową z wieży ratuszowej jest odgrywany przez trębacza Daniela Rupińskiego hejnał miasta.
Rzeźba Macierzyństwo przed ratuszem - rzeźba autorstwa Kazimierza Zieliński, postawiona
w 1978 r.na Placu Jan Pawła II, przed Urzędem Miasta Olsztyna.
Uczniowie Liceum Plastycznego w Olsztynie stworzyli rzeźbę Feliksa Nowowiejskiego. Inspiracją do jej powstania było ogłoszenie roku 2016 rokiem kompozytora. Feliks Nowowiejski, który w czwartek oficjalne został zamontowany przed olsztyńskim ratuszem, składa się z ponad tysiąca płyt CD, taśmy, śrubek i kleju. Cztery uczennice Państwowej Szkoły Plastycznej w Olsztynie: Rozalia Wojszel, Anna Kluchcińska, Zuzanna Szmidt i Dominika Wolska przez tydzień pracowały nad jego wykonaniem. Na etapie projektowym pomagał im kolega Mateusz Rawiński. Nie obyło się też bez pomocy konserwatorów, Rafała Tomczaka i Bartosza Opczyńskiego. Nad całością czuwał Ewald Kornek, wicedyrektor plastyka.
Pałac Archiprezbitera (Pałac biskupi ) - jest to obiekt wybudowany w latach 1771-1772 w stylu neobarokowym jako siedziba archiprezbiteratu olsztyńskiego, wielokrotnie przebudowywany. Pałac został wzniesiony prawdopodobnie przez architekta Muntera z Kalnika. Powstała neobarokowa budowla, z licznymi zdobieniami, była uzupełnieniem znajdującej się w bezpośrednim sąsiedztwie sakralnej zabudowy XIV wiecznego kościoła św. Jakuba. Pierwotnie budynek pełnił funkcję rezydencjonalną olsztyńskiego archiprezbitera. Natomiast w początkach XX wieku, w 1907 roku, pałac przebudowano na pałac biskupi, nadając mu charakter, obowiązującego wówczas w Królestwie Prus, stylu secesyjnego z bogatymi zdobieniami. Obecnie obiekt jest siedzibą arcybiskupa seniora Archidiecezji warmińskiej i utrzymany jest w bardzo dobrym stanie. Pałac, do ulicy usytuowany jest szczytem i swoim założeniem zamyka zabudowę kościoła św. Jakuba. Założony na rzucie prostokąta, posiada elementy neobarokowe z okresu pierwotnego- XVIII wiecznego założenia, które przenikają się z secesyjnymi zdobieniami z XX wiecznej przebudowy. Jest to średniej wielkości dwukondygnacyjna, a na osi trójkondygnacyjna, budowla nakryta dwuspadowym dachem. W centralnej części siedmioosiowej elewacji frontowej znajduje się ryzalit, w którego osi środkowej umieszczone jest główne wejście do budynku, a nad nim kartusz herbowy. Trójkątny szczyt trzyosiowego ryzalitu zwieńczony jest wstawką z dekoracją sztukatorską, a pod trzema jego oknami znajduje się dekoracyjny fryz z motywem roślinnym. Okna obu kondygnacji są prostokątne, poszerzone o opaski z uszakami, a same kondygnacje oddziela od siebie wąski gzyms kordonowy.
Brama Górna - Wysoka Brama; od XIX wieku zwana Wysoką Bramą), brama miejska w Olsztynie, która została zbudowana w XIV wieku. Jest jedyną bramą pozostałą z trzech, które znajdowały się w murach obronnych otaczających miasto. Ze średniowiecznego obwarowania pozostały również resztki murów przy Bazylice Konkatedralnej św. Jakuba, przy ulicy Asnyka, Okopowej i przy olsztyńskim zamku. Brama usytuowana jest w północno-wschodniej części zespołu staromiejskiego, na osi wylotu głównego traktu komunikacyjnego.W 1788 roku Wysoką Bramę wyremontowano i zaadaptowano na zbrojownię szwadronu dragonów, w 1858 roku przebudowano na więzienie, a w 1898 przekazano miejskiemu komisariatowi policji. Dokonywano w niej wielu przeróbek (m.in. nadano odmienny kształt otworom okiennym i szczytowi budowli, przebito przejście dla pieszych). W 1863 przetrzymywano tu Wojciecha Kętrzyńskiego, obwinionego o przemyt broni dla powstania styczniowego. Brama jest czterokondygnacyjna, z pięterkiem tworzącym rodzaj piątej kondygnacji w strefie szczytu; dach dwuspadowy; szczyty schodkowe; od strony wschodniej, niższa, również czterokondygnacyjna przybudówka kryta odrębnym dachem dwuspadowym prostopadłym do kalenicy bryły głównej. W 2003 roku brama została odrestaurowana. W jej blendzie pojawił się wizerunek Matki Bożej Królowej Pokoju, podarowany Olsztynowi przez Jana Pawła II. Dzieło zostało wykonane techniką szklanej mozaiki w jednej z rzymskich pracowni. Mury Wysokiej Bramy goszczą również spiżową głowę Jana Pawła II, poświęconą w I rocznicę śmierci papieża.
Pomnik Mikołaja Kopernika - w 1871 Andrzej Samulowski postulował wzniesienie w Olsztynie pomnika Mikołajowi Kopernikowi. Następnie pomysł wybudowania pomnika zgłosił w 1903 ks. Bernhard Gigalski w czasie obchodów 550-lecia nadania praw miejskich Olsztynowi. W następnym roku rozpoczęła się zbiórka pieniędzy. W 1913 r. cesarz Wilhelm II wyasygnował na ten cel 10 tys. marek. Pomnik wykonał berliński rzeźbiarz Johannes Götz w 1914. Uroczystość odsłonięcia odbyła się w listopadzie 1916. Popiersie Kopernika, umieszczone na cokole umieszczone było pod architektonicznym baldachimem w stylu neogotyckim. Ostrołukowe arkady były wsparte na masywnych filarach. Zwieńczenie całości stanowił czterospadowy dach z analogicznymi wieżyczkami w czterech rogach. Napis, autorstwa radcy sądowego Friedricha Grahsa brzmiał: Geistesgewaltig wiesest zuerst du dir Bahne der Erde; dieser Stadt und der Burg brachtest du Segen und Schulz. Popiersie ustawiono przed olsztyńskim zamkiem, na rogu obecnej ul. Zamkowej i Okopowej. Przed wkroczeniem Armii Czerwonej pomnik zdemontowano i ukryto w piwnicy zamku. W maju to samo popiersie umieszczono na cokole z drugiej strony zamku, na skwerze (znajduje się tam obecnie). Zdjęto napis niemiecki i umieszczono napis Obrońcy grodu olsztyńskiego przed najeźdźcą krzyżackim. Wielkiemu Polakowi Mikołajowi Kopernikowi – wdzięczni rodacy. W latach 90. XX wieku tablica z napisem była zdemontowana.
Ławeczka z Kopernikiem, pomnik znajdujący się przy zbiegu ulic Zamkowej i Okopowej na Starym Mieście, przed zamkiem i przy kościele ewangelickim.
Zamek Kapituły Warmińskiej - został wybudowany w XIV wieku w stylu gotyckim. Zamek stanowił siedzibę administratora dóbr ziemskich kapituły warmińskiej. Najsławniejszym administratorem pełniącym te obowiązki w latach 1516-1521 był Mikołaj Kopernik. Największa sala ekspozycyjna to dawny refektarz z finezyjnym sklepieniem kryształowym z ok. 1520. Obecnie w zamku mieści się Muzeum Warmii i Mazur. Zamek zbudowany w latach 1346-1353, składał się z jednego skrzydła po północno-wschodniej stronie czworokątnego dziedzińca. Dojście do zamku, otoczonego pasem murów obronnych i fosą prowadziło od strony Łyny mostem zwodzonym. Południowo-zachodnie skrzydło zamku zbudowano w XV wieku. Wieżę z połowy XIV wieku, położoną w zachodnim narożniku dziedzińca, przebudowano w początku XVI wieku, nadając jej kształt okrągły na czworokątnej podstawie, a wysokość 40 m. Jednocześnie zamkowe mury obronne podwyższono do wysokości 12 m i uzupełniono drugim pasem niższych murów, wzmocnionych basztami. System zamkowych murów połączono częściowo z murami miejskimi, przez co zamek stał się jak gdyby potężnym bastionem wysuniętym poza miasto i broniącym do niego dostępu. Zamek należał do kapituły warmińskiej, która, wraz z biskupem warmińskim, do 1454 r. podlegała wojskowej opiece zakonu krzyżackiego. Z tego względu odegrał sporą rolę podczas wojen polsko-krzyżackich. W 1410 r. po bitwie pod Grunwaldem poddał się bez walki Polakom, w 1414 r. zaś zdobyli go oni po kilkudniowym oblężeniu. W czasie wojny trzynastoletniej (1454-1466) przechodził z rąk do rąk. Krzyżacy zagrozili zamkowi i miastu jeszcze w 1521 r., obrona jednak była tak skuteczna, że poprzestali po jednym, nieudanym szturmie. Kapituła powierzała zarządzanie komornictwem olsztyńskim wybieranemu co roku ze swego grona kanonikowi nazywanemu administratorem. W latach 1516-1521, z krótką przerwą, administratorem komornictwa olsztyńskiego był Mikołaj Kopernik. On właśnie przygotował obronę Olsztyna przed najazdem krzyżackim. W XVI wieku gościli tu też dwaj biskupi warmińscy, a zarazem wielcy pisarze: Jan Dantyszek – "pierwszy poeta sarmacki", obdarzony cesarskim wawrzynem za "pieśni łacińskie" (1538, 1541) oraz Marcin Kromer z równą swobodą tworzący po łacinie i po polsku dzieła naukowe i literackie (1580). Kromer poświęcił wówczas kaplicę św. Anny, niedawno zbudowaną w południowo-zachodnim skrzydle zamku, a obdarzoną misternym siatkowym sklepieniem. Z czasem oba skrzydła zamku utraciły militarne znaczenie, a dla celów mieszkalnych stały się mało dogodne. W 1758 doprowadzono więc do zamku dojazd od strony miasta i zbudowano z tej strony skrzydło pałacowe, jednocześnie likwidując podgrodzie i część murów. W 1779 r. zatrzymywał się tutaj Ignacy Krasicki. Po zaborze Warmii (1772 r.) zamek przeszedł na własność zarządu państwowych majątków ziemskich. W 1845 r. most nad fosą zastąpiono groblą łączącą zamek z miastem, fosę zaś osuszono. W latach 1901-1911 przeprowadzono generalny remont zamku, naruszono jednakże przy tym wiele fragmentów zabytku, m.in. zmieniono poziom podłóg, a w krużganku wprawiono futryny okienne. Wieżę, przez z górą sto lat pozbawioną hełmu, uwieńczono ponownie w 1926 r. W 1921 r. w salach zamku umieszczono muzeum. Zamek także i dzisiaj służy celom muzealnym. W 1945 r. zamek stał się siedzibą Muzeum Mazurskiego, które dzisiaj nosi nazwę Muzeum Warmii i Mazur. Oprócz działalności wystawienniczej dużą popularnością cieszą się imprezy organizowane tu w ramach Olsztyńskiego Lata Artystycznego (OLA) jak wieczory zamkowe i "Niedziele w Muzeum".
Na dziedzińcu przy murze kurtynowym olsztyńskiego zamku stoją niezwykłe rzeźby. Sfinks i dwie maski wykonał Adolf Wildt, mistrz włoskiego modernizmu. Prace pochodzą ze zniszczonej po wojnie kolekcji z rodziny von Rose z Dylewa.
Amfiteatr im. Czesława Niemena - nieopodal olsztyńskiego zamku, tuż u jego boku, w dolinie, budowniczy i architekci sprytnie wykorzystali rzeźbę terenu, wykorzystując ją do zbudowania w tym miejscu amfiteatru. Corocznie odbywają się tu Olsztyńskie Spotkania Zamkowe, kabaretony i inne występy, łącznie z tzw. "Śpiewajmy poezję". Niewątpliwą zaletą tego miejsca, oprócz umiejscowienia i średniowiecznego klimatu, jest doskonała akustyka. Przy głośniejszej rozmowie czy śpiewaniu ze sceny doskonale słychać wykonawców bez specjalnego nagłośnienia.
Park obok zamku.
Restauracja Casablanca - znajduje się w samym sercu olsztyńskiej starówki, w zabytkowej Willi Casablanca, której historia sięga początku XX wieku i na stałe wpisała się w pejzaż najcenniejszych zabytków Olsztyna. Przez wiele lat willa służyła jako dom burgrabiego, rezydencja wojewodów olsztyńskich czy wreszcie jako kasyno garnizonowe. Prawdopodobnie z tego ostatniego najbardziej słynie wśród olsztyniaków. Do niedawna zarówno budynek jak i bezpośrednie jego otoczenie były miejscem mocno zaniedbanym. Ma własną historię w której pojawia się zbrodnia, łzy a także radość i zabawa. Budynek był zburzony, odbudowany, zapomniany, by w końcu zostać odrestaurowany i odzyskać miano jednej z najpiękniejszych willi w naszym regionie.
Browar Warmia - mieści się w jednym z najbardziej malowniczych miejsc Olsztyna. Od wieków u podnóża olsztyńskiego zamku działały młyny, które wykorzystywały do swej pracy wodę z rzeki Łyny. Mieścił się tu młyn zbożowy, garbarski, tartak, kuźnia oraz folusz, w którym zbijano wełniane tkaniny na sukno. W miejscu, gdzie obecnie mieści się Browar Warmia w latach 2009-2011 przeprowadzono badania archeologiczne. Wyniki badań dowiodły, że pierwotny młyn znajdował się na wyspie w widłach rzeki. Był to drewniany budynek z XIV wieku. Ze źródeł znana jest przebudowa z lat 1597-1599 niestety już w 1670 roku młyn został doszczętnie zniszczony przez pożar. Po wielu latach i licznych przebudowach właścicielem młyna został Eduard Borke, który w 1868 roku zmodernizował budynek i rozpoczął w nim produkcję kaszy i krupy. W 1879 roku młyn działał pod szyldem spółki „Feldheim & Weber”a następnie „Feldheim & Sperl”. W 1908 roku przedsiębiorstwo przejął Walter Sperl. Trzy lata później budynek ponownie został zniszczony przez pożar, a po odbudowie zyskał nowy mansardowy kształt dachu. W 1929 roku zadłużone przedsiębiorstwo Waltera Sperla zostało zlicytowane. Młyn został kupiony przez Leo Juxa mistrza młynarskiego z Krosna koło Pasłęka. Dzięki pracowitości i zdolnościom kupieckim nowego właściciela przedsiębiorstwo Allensteiner Schlossmuehle wkrótce uzyskało opinię jednego z najlepszych w mieście. Młyn działał do ostatnich chwil przed wkroczeniem do Olsztyna Rosjan w styczniu 1945 roku kiedy to został splądrowany i podpalony. Budynek płonął ponad trzy tygodnie. Pozostały po nim jedynie masywne ściany z pustymi miejscami po oknach. Budynek na wyspie tzw. Mały Młyn nie został uszkodzony i służył jeszcze przez wiele lat. Początkowo mieścił się w nim zakład młynarski a następnie magazyn mebli. Zaniedbany powoli popadł w ruinę. Przestał istnieć na przełomie lat 60-tych i 70-tych. Resztki wypalonych murów głównego młyna zostały rozebrane w latach 50-tych XX wieku. Na początku lat 60-tych w miejscu młyna mieściła się letnia kawiarnia „Nad Łyną”. Wkrótce zmieniła się w piwiarnię, której nadano nieoficjalną nazwę. W późniejszych latach mieściły się tu restauracje „ Yu grill Boro”, „Nad Wodospadem”, Restauracja Rubna „My Fish”, „Browar Zamkowy Młyn”. Dzisiaj, w nowo wzniesionym budynku na fundamentach starego młyna mieści się browar Warmia a my możemy cieszyć się smakiem warzonego tu piwa.
Pałacyk w Olsztynie Nagórkach ul. Metalowa 8 - w marcu 1832 r. olsztyński rajca miejski Andrzej Bogacki zauważył w nocy zarzewie pożaru i podniósł alarm. Za zasługę uratowania Olsztyna przed pożogą otrzymał 118 ha majątek na obrzeżach miasta, noszący nazwę Bergenthal. Po jego śmierci w 1848 r., majątek odziedziczyła jego córka Anna, zamężna z poczmistrzem Carla Rhodego. Następnym z kolei właścicielem stał się w 1903 r. Max Lion, członek rady miejskiej i właściciel cegielni. Fabrykant ten rozebrał dotychczasowe zabudowania i wzniósł obecny dwór. Po I wojnie światowej Lion przeprowadził się do centrum miasta, do nowej willi postawionej przez Augusta Feddersena a majątek przeszedł w ręce Richarda Palmowskiego. Od niego w latach 30-tych dwór dzierżawiło wojsko, urządzając tam szkołę gospodarstwa wiejskiego. W 1938 r. rodzina Palmowskiego wróciła do swojej rezydencji i zamieszkiwała w niej do zakończenia II wojny światowej. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Olsztyna w styczniu 1945 r. dworek został zajęty przez żołnierzy radzieckich. Był w ich posiadaniu do 1947 r. W kolejnych latach w budynku mieściły się kolejno: mieszkania i biura Fermy Zwierząt Futerkowych i Państwowego Gospodarstwa Rolnego, Przedsiębiorstwa Budownictwa Rolniczego, Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej. Zrujnowany został w końcu własnością Muzeum Warmii i Mazur. Odrestaurowany w ramach „projektu hallandzkiego” w roku 1999, finansowanego przez Szwedów we współpracy z władzami Olsztyna. Po restauracji dwór stał się siedzibą Muzeum Przyrody, oddziału Muzeum Warmii i Mazur, utworzonego oficjalnie 1 stycznia 2000 r. Bryłę architektoniczną dworu tworzą trzy elementy. Środkową część główną stanowi parterowy budynek z piętrowym ryzalitem, w którym liczba okien zmniejsza się ku górze. Od wschodu przylega parterowa oficyna, wyraźnie niższa od budynku głównego, od wschodu zaś ośmioboczna wieża, zwieńczona kopulastym hełmem. Dekoracje rokokowe występują na zachowanych stropach wewnątrz budynku oraz w obramieniu okien parteru. Styl całości jest eklektyczny łączący cechy francuskiego renesansu i stylu rokokowo-regencyjnego (zachowane dekoracje na stropach, obramowania okien na parterze). We wnętrzach zachowały się elementy dekoracyjne m.in.: sufity ozdobione misternymi sztukateriami i polichromiami opartymi na motywach botanicznych, klatka schodowa udekorowana poręczami kowalskiej roboty.
Umieszczone zdjęcia wykonano: lipiec 2016